تأثیرات یائسگی روی سلامت دهان و دندان ها

سلامت دهان و دندان در تعامل دائمی بین نیروهای رفتاری، بیولوژیکی و اجتماعی شکل می گیرد. یائسگی زمانی در زندگی یک زن است که چرخه های قاعدگی با کاهش ترشح هورمون های تخمدانی مانند استروژن و پروژسترون متوقف می شود. بیماری های خود دهان، شایع ترین دلایل بروز درد و ناراحتی در دهان هستند. با این حال، شرایط خاصی وجود دارند که در نتیجه بیماری های سیستمیک، علائم دهانی ایجاد می شوند. دندانپزشکان باید از ارتباط احتمالی یائسگی و مشکلات مختلف سلامت دهان آگاه باشند.

بین نیازهای بهداشت دهان و دندان زنان و مردان تفاوت قابل توجهی وجود دارد. گفته می شود که نوسانات هورمونی تأثیر زیادی روی سلامت دهان و دندان دارند، مانند بلوغ، قاعدگی، بارداری و یائسگی. همه این عوامل بر سلامت دهان و دندان زنان تأثیر می گذارند. یائسگی یک فرآیند فیزیولوژیکی است که معمولاً در دهه پنجم زندگی در زنان رخ می دهد و نشان دهنده پایان مرحله باروری زن است. زنان در طول دوران یائسگی یک سری تغییرات بیولوژیکی و غدد درون ریز را تجربه می کنند، بویژه در تولید هورمون استروئید جنسی، که بر سلامت عمومی آنها تأثیر می گذارد. از آنجا که مخاط دهان حاوی گیرنده های استروژن هستند، تغییرات در سطوح هورمونی به طور مستقیم حفره دهان را تحت تأثیر قرار می دهد. علائم اصلی دهان حوالی و پس از یائسگی عبارتند از خشکی دهان، احساس درد در دهان (PM) به دلایل متعدد، و سندرم سوزش دهان (BMS). در این مقاله مروری خواهیم داشت بر بررسی اثرات مختلف هورمون ها و عوامل سیستمیک بر سلامت دهان و دندان های زنان یائسه.

مراحل یائسگی

سازمان بهداشت جهانی (WHO)، سه مرحله سنی را در دوران میانسالی برای زنان تعریف کرده است: (۱) یائسگی سال آخرین دوره قاعدگی فیزیولوژیکی است که به طور گذشته نگر به عنوان یک سال بدون جریان (بی ارتباط با بارداری یا درمان) در زنان سنین ≥ ۴۰ سالگی تعیین می شود. (۲) پیش از یائسگی در سنین ۳۵ تا ۳۹ سالگی شروع می شود؛ در طول این مرحله کاهش باروری به عنوان اولین تظاهرات کاهش و اختلال عملکرد فولیکول تخمدان علیرغم عدم وجود تغییرات قاعدگی ظاهر می شود. (۳) دوره پیش یائسگی شامل دوره سال های بلافاصله قبل از یائسگی و سال اول پس از یائسگی است. کارگاه مراحل پیری باروری (STRAW) مدلی را برای توصیف هفت مرحله پیری باروری ایجاد کرده است. یائسگی شامل دوره انتقال از باروری به ناباروری است، که یائسگی (آخرین قاعدگی) و همچنین قبل از یائسگی و پس از یائسگی بخشی از آن است. مشخصه ویژه این وضعیت علائم متعددی مانند تعریق شبانه و گرگرفتگی هستند، که در ۷۵ تا ۸۰ درصد از زنانی که در سنین یائسگی هستند مشاهده می شود. علائم دیگری که معمولاً با مرحله اوج مرتبط هستند، عبارتند از نوسانات خلقی، خشکی دستگاه تناسلی، خستگی، درد مفاصل و عضلات، سرگیجه، تحریک پذیری، و بی خوابی. علاوه بر تظاهرات عمومی یائسگی (یعنی تغییرات روانی و گرگرفتگی) علائم دهانی نیز مشاهده می شوند. افزایش بروز خشکی دهان، لیکن پلان، پمفیگوئید، سندرم شوگرن، سندرم سوزش دهان (BMS)، و بیماری پریودنتال در دوران یائسگی مشاهده می شوند.

تأثیرات یائسگی روی سلامت دهان و دندان ها

نقش هورمون های جنسی و سیتوکین های مختلف

از دیرباز نقش مهم هورمون های جنسی در بافت های پریودنتال و پیشرفت بیماری پریودنتال مد نظر قرار گرفته است. نقش سیتوکین ها و هورمون های جنسی مختلف در زیر توضیح داده شده است:

استروژن و حفره دهان

این یک واقعیت ثابت شده است که استروژن باعث کاهش فعالیت استئوکلاست ها و افزایش آپوپتوز آنها می شود. در مرحله یائسگی، سطوح استروژن به سرعت کاهش می یابند، و منجر به تحلیل سیستمیک استخوان می شود. گیرنده های استروژن نیز در مخاط دهان، لثه و غدد بزاقی مشاهده می شوند. برخی از محققین کاهش سرعت جریان بزاق در طول یائسگی را نشان داده اند، در حالی که، سایرین نتوانسته اند تغییری در مقدار یا سرعت جریان بزاق نشان دهند. از این رو، احتمالاً می توان گفت که عملکرد بزاق زنان یائسه را می توان برای توضیح شکایت مکرر از ناراحتی دهان، از جمله خشکی و یا سوزش دهان، بررسی کرد.

سیتوکین ها، پریودنتیت و تحلیل رفتن استخوان اسکلتی

کمبود استروژن منجر به تنظیم مثبت سلول های ایمنی (ماکروفاژها و مونوسیت ها) و استئوکلاست ها می شود، که مسئول تولید سیتوکین های بیشتر جذب کننده استخوان هستند. لیپوپلی ساکارید آزاد شده توسط محصولات مربوط به بافت های پریودنتال و بیوفیلم پلاک باکتریایی، تولید سیتوکین های التهابی را تحریک می کند که باعث فعال شدن بیشتر استئوکلاست هایی می شود که استخوان را جذب می کنند. سیتوکین های التهابی شامل اینترلوکین ۱ (IL-1)، IL-8، IL-6، IL-10، فاکتور نکروز تومور آلفا، فاکتور تحریک کننده کلنی ماکروفاژ گرانولوسیت (GM-CSF) و فاکتور تحریک کننده کلنی گرانولوسیت است، که استئوکلاست های بالغ را تحریک می کند، تکثیر استخوان را تغییر می دهد، و با تحریک پروتئینازهای بافتی و آنزیم های تخریب کننده، جذب استخوان های اسکلتی و آلوئولار را فعال می کند، که منجر به تخریب بافت همبند، تحلیل استخوان آلوئولار و در نهایت از دست دادن دندان می شود.

تظاهرات دهانی یائسگی

سندرم سوزش دهان

بیماران معمولاً درد سوزش دهان را به عنوان توزیع متقارن دو طرفه توصیف می کنند، که اغلب دو سوم قدامی، پشتی، مرزهای جانبی زبان، سخت کام قدامی و مخاط لب پایین، را اغلب در بیش از یک مکان داخل دهانی شامل می شود. این یک دیس استزیdysesthesia  (اختلال حسی) شایع است که معمولاً توسط بیمار به عنوان احساس سوزش در حفره دهان، بدون وجود تغییرات بالینی آشکار در مخاط دهان توصیف می شود. BMS عموماً توسط زنان یائسه گزارش می شود، در حالی که شروع علائم معمولاً بین سه سال قبل از یائسگی و ۱۲ سال پس از یائسگی، و به ندرت قبل از ۳۰ سالگی اتفاق می افتد. محققین احتمال بالای بروز این علائم در زنان، با نسبت زنان به مردان از ۳:۱ تا ۱۶:۱ گزارش کرده اند. تغییرات مخاطی دهان از یک ظاهر کم رنگ آتروفیک تا ژنژیووستوماتیت یائسگی متفاوت هستند، که مشخصه ویژه آن لثه خشک و براق است که به راحتی خونریزی می کند، و کاهش سرعت جریان بزاق در صورت وجود بیماری. به نظر می رسد احساس سوزش مانند سوختگی دهان با قهوه داغ است، اما از بین نمی رود. معمولاً روی زبان اتفاق می افتد و با احساس طعم تلخ همراه است. مزه تلخی که در نوک زبان قرار دارد، درد را مهار می کند، و وقتی از بین می رود، منجر به بروز دردی می شود که تحت عنوان سندرم سوزش دهان تعبیر می شود. این علامت معمولاً در طول روز بدتر می شود و می تواند تا ماه ها یا حتی سال ها ادامه داشته باشد. دلیل شایع بودن سندرم سوزش دهان در زنان پس از یائسگی مستقیماً با کاهش تولید استروژن مرتبط است. بین اضطراب و افسردگی و سندرم سوزش دهان نیز ارتباط وجود دارد، گرچه به سختی می توان گفت که پیش ساز آن کدام است؛ تغییرات روانی یا درد.

خشکی دهان

زروستومیا یا خشکی دهان تحت عنوان احساس ذهنی خشکی دهان تعریف می شود و معمولاً، اما نه همیشه، با کاهش بزاق همراه است. چندین گزارش تحقیقاتی نشان داده اند که بدون توجه به سن و مصرف داروهایی که باعث بروز خشکی می شوند، خشکی دهان در زنان، ۲۵ تا ۵۰ درصد بیشتر از مردان تجربه می شود. به نظر می رسد ترکیب بزاق و کاهش جریان بزاق به استروژن وابسته باشد، که اغلب زنانی که در دوران پس از یائسگی و در دوران یائسگی قرار دارند را با احساس خشکی دائمی دهان مواجه می کند، زیرا در مرحله یائسگی کاهش استروژن وجود دارد. این می تواند با طعم تلخ و بوی بد دهان (هالیتوزیس) همراه باشد. داروها به عنوان یکی از دلایل اصلی اختلال در عملکرد بزاق در نظر گرفته می شوند. هورمون های استروئیدی را می توان در نمونه های بزاق ارزیابی کرد و نشان داده می شود که غلظت بزاق آنها با غلظت های موجود در سرم خون، ارتباط خوبی دارد. شیوع ناراحتی دهان در زنان پس از یائسگی و یائسه، به طور قابل توجهی بیشتر از زنان قبل از یائسگی (۶ درصد) بود. همچنین اعتقاد بر این است که ارتباط بین علائم روانی در زنان یائسه و ناراحتی دهان یکی از دلایل اصلی تغییر جریان بزاق است، که نشان دهنده فعال شدن سمپاتیک به دلیل استرس روانی است. در مقایسه، هیچ تفاوت قابل توجهی در نرخ جریان بزاق بین زنان استفاده کننده از درمان جایگزینی هورمونی (HRT) و زنانی که از این درمان استفاده نمی کنند وجود ندارد. کاهش جریان بزاق باعث افزایش پوسیدگی دندان، کاندیدیازیس و افزایش پلاک دندانی می شود، که دوباره مسئول شروع ژنژیویت (التهاب لثه) است، و در نتیجه عامل مؤثری برای پریودنتیت در یائسگی ایجاد می کند.

دهان دردناک (stomatodynia)

دهان دردناک با کاهش نرخ جریان بزاق همراه بوده است. اختلال عملکرد فک پایین و همچنین آتروفی منتشر لثه یا زخم های دهانی می تواند همراه با خشکی دهان وجود داشته باشند و باعث ایجاد درد در دهان شوند. سایر عوامل احتمالی کاندیدیازیس دهانی، کم خونی پرنیشیوز، و برخی کمبودهای تغذیه ای هستند.

تأثیرات یائسگی روی سلامت دهان و دندان ها

پوکی استخوان

پوکی استخوان کاهش تراکم توده استخوانی همراه با تغییر شکل، شکستگی های پاتولوژیک است، و گاهی اوقات با درد همراه است. پوکی استخوان در نتیجه عدم هماهنگی فرآیند جذب- تشکیل استخوان، همراه با اغراق در جذب، کاهش تشکیل استخوان یا ترکیبی از هر دو ایجاد می شود. در بیشتر موارد، پوکی استخوان پس از یائسگی به دلیل افزایش غیرطبیعی در تحلیل یا دمینرالیزیشن (از بین رفتن مواد معدنی) و نه کاهش در تشکیل استخوان یا ری-مینرالیزیشن (معدنی سازی مجدد) است. بین سطوح پایین استروژن و تحلیل استخوان ارتباط ثابتی وجود دارد. هم استئوبلاست های تشکیل دهنده استخوان و هم استئوکلاست های جذب کننده استخوان، گیرنده های استروژن را بیان می کنند. گیرنده های استروژن مشاهده شده روی استئوکلاست های جذب کننده استخوان، کاهش استروژن را شناسایی کرده و با افزایش سطح فعالیت خود واکنش نشان می دهند. گرچه گیرنده های استروژن روی استئوبلاست های استخوان ساز نیز کمبود استروژن را تشخیص می دهند، اما با کاهش سطح فعالیت خود واکنش نشان می دهند. با ادامه روند بازسازی، نرخ تحلیل استخوان ترابکولار (اسفنجی) و قشر مغز از تشکیل استخوان ترابکولار و قشر مغز پیشی می گیرد. طی این فرآیند پوکی استخوان پس از یائسگی، زنان ۳۰ تا ۵۰ درصد از استخوان ترابکولار و ۲۵ تا ۳۵ درصد از توده استخوانی قشر مغز را از دست می دهند که در سال های اوج توده استخوانی بین ۲۰ تا ۳۰ سالگی وجود داشت. بر اساس معیارهای WHO، پوکی استخوان زمانی تشخیص داده می شود که تراکم استخوان حداقل ۵/۲ انحراف استاندارد کمتر از مقدار متوسط ​​برای زنان جوان و سالم باشد (T-score < -2.5). پوکی استخوان تحت عنوان یک بیماری خاموش شناخته می شود، زیرا از دست دادن توده استخوانی باعث بروز علائم نمی شود. با این حال، هنگامی که شکستگی رخ می دهد، ممکن است منجر به بروز درد، از دست دادن عملکرد، و در برخی موارد، تغییر شکل شود.

پریودنتیت

پریودنتیت یک بیماری التهابی با منشاء باکتریایی است که ساختارهای حمایت کننده از دندان ها را تحت تأثیر قرار می دهد. این یک بیماری خاموش، شبیه پوکی استخوان است، که تا در مرحله آخر روند بیماری، باعث بروز علائمی مانند دندان های لق، آبسه و از دست دادن دندان نمی شود. پریودنتیت و پوکی استخوان هر دو بیماری های جذب کننده استخوان هستند. عوامل خطر همراه با بیماری پریودنتال شامل تجمع پلاک های دندانی و ناهنجاری های پاسخ میزبان، از جمله سیگار کشیدن و بسیاری از بیماری های سیستمیک هستند.

هموستاز پریودنشیوم شامل روابط پیچیده چند عاملی است، که در آن سیستم غدد درون ریز نقش مهمی ایفا می کند. استروژن، پروژسترون و گنادوتروپین جفتی همگی سیستم گردش خون را تحت تأثیر قرار می دهند و باعث ایجاد این تغییرات می شوند: تورم سلول های اندوتلیال و پری سیت های ونول ها، چسبیدن گرانولوسیت ها و پلاکت ها به دیواره عروق، تشکیل میکروترومب ها، اختلال در ماست سل های اطراف عروقی، نفوذ پذیری عروق، و تکثیر عروقی. نوسانات هورمون های جنسی در طول یائسگی به عنوان عاملی برای تغییرات التهابی در لثه انسان، هیپرتروفی یا آتروفی نقش دارند. استروژن روی تکثیر سلولی، تمایز و کراتینه شدن اپیتلیوم لثه تأثیر می گذارد. گیرنده های هورمونی در لایه های پایه و خاردار اپیتلیوم و همچنین در بافت همبند شناسایی شده اند، که لثه و بافت دهان را درگیر می کند. با در نظر گرفتن رابطه بین پوکی استخوان و پریودنتیت، اعتقاد بر این است که پوکی استخوان یک عامل اتیولوژیک در پریودنتیت نیست، اما ممکن است روی شدت بیماری در پریودنتیتی که از قبل وجود داشته است تأثیر بگذارد. تحلیل سیستمیک استخوان ممکن است به عنوان یک شاخص خطر برای تخریب پریودنتال در نظر گرفته شود و افزایش نرخ کاهش تراکم استخوان پس از یائسگی با خطر بیشتر از دست دادن دندان همراه است. مشاهده شده است که پوکی استخوان باعث تخریب استخوان در فرآیندهای آلوئولی فک پایین و فک بالا می شود، که چارچوب استخوانی را برای تکیه دادن دندان فراهم می کند. گرچه ارتباط بین پوکی استخوان سیستمیک و سلامت دهان بحث برانگیز است، پیشنهاد شده است که از دست دادن دندان در زنان یائسه و پس از یائسگی ممکن است نشانه شروع پوکی استخوان سیستمیک باشد. زنان بی دندان با مشکلات خاص در مورد نامناسب بودن دندان مصنوعی به دلیل عقب رفتن تیغه آلوئولار به کلینیک های دندانپزشکی ارجاع داده می شوند. زنانی که دندان های کمتری داشتند نسبت به زنانی که دندان های خود را داشتند، تراکم استخوان کمتری داشتند. با این حال، برخی از مطالعات ارتباطی بین پوکی استخوان سیستمیک و پارامترهای کیفیت ضعیف استخوان مندیبل پیدا نکردند.

لیکن پلان

لیکن پلان یک بیماری با واسطه ایمونولوژیک است که در آن لایه سلولی بازال مخاط و یا پوست مورد حمله قرار می گیرد. همه اشکال بیشتر در بیماران بالای ۴۰ سال مشاهده می شوند و تمایل به زنان دارند، با نسبت ۳:۲٫ گرچه هیچ ارتباط مستقیمی بین لیکن پلان مرتبط با یائسگی وجود ندارد، اما این فرضیه وجود دارد که ممکن است به دلیل تأثیر داروهای مختلفی باشد که برای درمان یائسگی تجویز می شود.

اختلالات عصبی

نورالژی سه قلو (TN)، کهن الگوی نورالژی دهانی- صورت، که توزیع آناتومیک عصب پنجم جمجمه را دنبال می کند، اغلب در زنان یائسه مشاهده می شود که ممکن است به دلیل فشرده شدن هر یک از شاخه های عصب سه قلو یا شریان مخچه فوقانی باشد. مشخصه ویژه آن درد شدید یک طرفه، سوزاننده، خراشنده یا تیر کشنده است که معمولاً در یک سوم میانی و پایینی صورت است. علاوه بر TN، سایر اختلالات عصبی، مانند درد غیر معمول صورت- نورالژی، و بیماری آلزایمر ممکن است روی زنان یائسه تأثیر بگذارند. چنین اختلالاتی می توانند روی فرایندهای قالب گیری، ثبت روابط فک و حفظ دندان مصنوعی تأثیر بکذارند. بنابراین، پروتکل های استراتژیک برای کاهش اضطراب و استرس در طول فرایندهای درمانی به زنان یائسه پیشنهاد می شود.

اختلالات اشتها

اختلال اشتها وضعیتی است که مشخصه ویژه آن عادات غذایی غیرعادی است که ممکن است شامل مصرف ناکافی یا بیش از حد غذا باشد که به ضرر سلامت جسمی و روانی فرد است. استرس روانی ممکن است منجر به بروز اختلالات خوردن در زنان یائسه شود. تغییرات دهانی ممکن است ناشی از استفراغ خود القا شده یا برگشت محتویات معده به داخل حفره دهان باشند. زنان یائسه مبتلا به اختلالات خوردن ممکن است از فرسایش و صاف شدن مینای دندان ها، پریمولیز، افزایش تمایل به استفاده از قلم و شانه برای ایجاد استفراغ، بزرگ شدن غدد پاروتید، ترک خوردن گوشه های دهان، کم آبی بدن، اِریتم و تروما به مخاط دهان و حلق ناشی از استفاده از انگشتان رنج ببرند.

اثرات بیس فسفونات ها

استئونکروز فک معمولاً در بیماران تحت درمان با بیس فسفونات ها (BP ها) مشاهده می شود. این داروها آنالوگ های پیروفسفات درون زا هستند که توانایی چسبیدن به استخوان، مهار عملکرد استئوکلاست ها، و در نتیجه کاهش گردش استخوان و اختلال در بازسازی فعال در آن نواحی را دارند که مشخصه ویژه آن با بازجذب بیش از حد استخوان است.

گرچه خطر پوکی استخوان در بیماران مبتلا به استئونکروز فک بالا بسیار اندک است، معیارهای زیر باید برای تشخیص استئونکروز فک بالا رعایت شوند: درمان در حال حاضر یا در گذشته با BP ها؛ وجود یک یا چند ضایعات زخمی در مخاط آلوئولار، با از بین رفتن بافت محافظ استخوان فک بالا یا فک پایین، ظاهر نکروزه استخوان بدون بافت محافظ؛ تظاهرات خود بخودی ضایعات، یا اغلب، تظاهرات پس از جراحی دندان- آلوئولار؛ و عدم بهبود برای مدت حداقل شش هفته.

تأثیرات یائسگی روی سلامت دهان و دندان ها

مدیریت دندانپزشکی یائسگی

ارزیابی دقیق و جامع غشاء های مخاطی دهان، شرایط پریودنتال، دندانی، و جریان بزاق، همراه با شرح حال بالینی دقیق در تمام زنان یائسه، همراه با سایر آزمایشات مربوطه، مانند تصاویر رادیوگرافی، پروب پریودنتال و سیالومتری ضروری است. رعایت بهداشت دهان و دندان با استفاده از اقدامات متعددی مانند مسواک زدن، مسواک های بین دندانی، و نخ دندان کشیدن همراه با استفاده از دهانشویه هایی مانند کلرهگزیدین یا لیسترین برای کاهش سطح پلاک دندان ضروری است، که سلامت عمومی پریودنتال را بهبود می بخشد و از پوسیدگی جلوگیری می کند.

نتیجه گیری

هورمون ها با تأثیر مستقیم روی بافت های دهان و همچنین تأثیرگذاری روی تعداد زیادی از سیستم های بدن که به نوبه خود باعث ایجاد تأثیراتی در حفره دهان می شوند، سلامت دهان را تحت تأثیر قرار می دهند. ناراحتی های دهان مانند خشکی دهان، تغییر حس چشایی و احساس سوزش شکایات شایع و اصلی در میان زنان یائسه در کلینیک های دندانپزشکی هستند. با توجه به خطر بالای مشکلات دندانی و لثه، لازم است زنانی که به دوران یائسگی نزدیک می شوند یا از آن عبور می کنند، از علائم و نشانه های این اختلالات دهانی آگاه باشند. دندانپزشکان باید قبل از رسیدن به تشخیص قطعی مربوط به تغییرات هورمونی، معاینه کامل حفره دهان را انجام دهند و سایر بیماری های سیستمیک را رد کنند. در آینده، برای درک ارتباط بین یائسگی و سلامت دهان، باید مطالعات کارآزمایی تصادفی سازی و کنترل شده بیشتری انجام شوند.